Opracowała: Dorota Matuszko

Uniwersytet Jagielloński należy do nielicznych ośrodków naukowych na świecie, które szczycą się tak długą tradycją pomiarów meteorologicznych i badań klimatu.

Uniwersytecka stacja meteorologiczna została założona w Ogrodzie Botanicznym przy Obserwatorium Astronomicznym 1 maja 1792 r. Jej założycielem był profesor Jan Śniadecki (1756-1830), wszechstronny uczony – astronom, matematyk, geograf, filozof i humanista. Podczas swojej pracy naukowej Śniadecki odbywał liczne podróże zagraniczne. Podczas jednej z nich zatrzymał się w Mannheim. Spotkał się tam z księciem elektorem bawarskim Karolem Teodorem – patronem Towarzystwa Meteorologicznego, które rozsyłało bezpłatnie przyrządy meteorologiczne do różnych placówek naukowych na całym świecie, inicjując tym samym obserwacje pogody. Prawdopodobnie stamtąd właśnie Śniadecki przywiózł do Krakowa pierwsze instrumenty do pomiarów temperatury i wilgotności powietrza.

Niezwykle ważnym elementem działań Śniadeckiego okazało się napisanie instrukcji do wykonywania obserwacji (pierwszej w języku polskim!). Napisane ręką Śniadeckiego Prawidła do zachowania w zapisywaniu obserwacji meteorologicznych zawierają szczegółowe wskazówki odnoszące się do sposobu wykonywania odczytów wskazań instrumentów meteorologicznych, ich utrzymywania i sposobu wpisywania do dziennika. Taka sama kolejność zapisów obowiązuje również obecnie, chociaż terminy (godziny) obserwacji w ciągu dnia kilkakrotnie zmieniały się w prawie 230-letniej historii stacji.

Na początku pomiarów, zgodnie z instrukcją Śniadeckiego odczytywano stan barometru rtęciowego  i wskazania termometrów rtęciowych, opisywano stopień zachmurzenia i kierunek wiatru oraz notowano zjawiska optyczne i zorze polarne.

Zmienne koleje losu, trudności polityczne i finansowe sprawiły, że spostrzeżenia pogody od połowy 1794 r. do sierpnia 1825 r. były wykonywane z przerwami. Od 16 sierpnia 1825 r. do dziś obserwacje są wykonywane regularnie, bez przerw w latach wojen. W 1825 r. dyrektorem Obserwatorium został Austriak, profesor Maksymilian Weisse (1798-1863). Późniejszy długoletni dyrektor – profesor Franciszek Karliński (1830-1906) – astronom, kontynuował obserwacje meteorologiczne i napisał wiele artykułów dotyczących przebiegu temperatury (ciepłoty powietrza), wiatru i innych elementów pogody w Krakowie. Duże znaczenie dla rozwoju obserwacji pogody i obserwacji przyrodniczych miała działalność utworzonej w 1865 r. Komisji Fizjograficznej. Fizyk – profesor Stefan Kuczyński był jednym z czołowych założycieli i propagatorów Komisji. Profesor Maurycy Pius Rudzki, geofizyk (1862-1916), autor znakomitego podręcznika Zasady meteorologii (1917), jako dyrektor Obserwatorium w latach 1902-1916 poszerzył zakres obserwacji i odnowił instrumentarium. Kolejny dyrektor Obserwatorium Astronomicznego, profesor Tadeusz Banachiewicz (1882-1954), prowadził bogatą korespondencję z uczonymi z wielu krajów. Dzięki Jego kontaktom z licznymi placówkami naukowymi, biblioteka Obserwatorium wzbogaciła się o liczne roczniki meteorologiczne z wielu krajów Europy i świata.

Lata I i II wojny światowej oszczędziły stację w Obserwatorium Astronomicznym. Pomiary wykonywane były bez przerw, zapisy prowadzono skrupulatnie. W czasie II wojny stacja została włączona do niemieckiej służby pogody (Reichsamt für Wetterdienst) na podstawie rekomendacji Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej (obecnie Światowa Organizacja Meteorologiczna). Dzięki ciągłości zapisów seria ze stacji krakowskiej stała się serią bazową, na podstawie której uzupełniano przerwane wskutek działań wojennych serie pomiarów na innych stacjach na ziemiach polskich, także na tzw. ziemiach odzyskanych.

Od 1958 r., dzięki inicjatywie profesora Karola Kozieła (1910-1996) – astronoma, w Ogrodzie Botanicznym powstała nowa stacja meteorologiczna. Stacja historyczna, przy oknie budynku nazwanego Collegium Śniadeckiego została zachowana.

W roku 1976 stacja meteorologiczna, w skład której wchodzą dwa punkty pomiarowe (stacja historyczna i stacja – Ogród Botaniczny), bogate archiwum materiałów rękopiśmiennych i druków głównie z XIX w., została przekazana do Zakładu Klimatologii w Instytucie Geografii UJ (obecnie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej). Ówczesny kierownik Zakładu, prof. Mieczysław Hess (1931–1993) rozbudował stację, wprowadził pomiary temperatury gleby, dodatkowe pomiary temperatury i wilgotności w przyziemnej warstwie powietrza (tzw. gradientowe) oraz pomiary aktynometryczne. W latach 1994–1996, dzięki projektowi badawczemu finansowanemu przez Komitet Badań Naukowych, zakupiono automatyczną stację pomiarową, której elektroniczne czujniki nieprzerwanie rejestrują wartości różnych elementów meteorologicznych.

Nowoczesne metody obserwacji wprowadzone na stacji nie eliminują prowadzenia obserwacji w sposób tradycyjny, za pomocą zestawu przyrządów znanych od XVIII w. Obok stałości miejsca obserwacji i znajomości historii stacji (metadata) zapewnia to homogeniczność serii badanych elementów klimatu (data). Ogródek meteorologiczny (Stacja – Ogród Botaniczny) należy do sieci posterunków klimatologicznych IMGW, jest jednocześnie placówką naukowo-badawczą i dydaktyczną, głównie dla studentów UJ.

Obecnie na stacji naukowej Zakładu Klimatologii IGiGP UJ prowadzone są 3 serie pomiarów: od 1792 r. - seria historyczna (żaluzjowa klatka meteorologiczna przy północnym oknie (12 m nad poziomem gruntu) drugiego piętra budynku Collegium Śniadeckiego,  od 1958 r. – seria ze stacji – Ogród Botaniczny, od 1994 r. – seria ze stacji automatycznej.

Seria historyczna pomiarów i obserwacji klimatologicznych w Krakowie jest unikatowa na skalę światową. Nie zmieniono miejsca ani metodyki obserwacji meteorologicznych, serie danych pomiarowych nie mają żadnych przerw, wszelkie nowości instrumentalne były szybko wprowadzane, ale z zachowaniem badań porównawczych. Warto zaznaczyć, że krakowskie pomiary usłonecznienia należą do najdłuższych w Europie. Regularna rejestracja usłonecznienia na świecie rozpoczęła się w 1882 r., a heliograf w Krakowie został zainstalowany już w 1883 r., jako jeden z pierwszych pięciu w Europie. Innym cennym przykładem są obserwacje zachmurzenia. Atlas z międzynarodową klasyfikacja chmur został zatwierdzony do powszechnego użytku w 1896 r. na konferencji w Paryżu. Okres od 1 maja 1896 r. do 1 maja 1897 r. został ogłoszony „międzynarodowym rokiem obłoków”. Obserwatorzy ze stacji krakowskiej (astronomowie, dla których zachmurzenie miało wyjątkowe znaczenie) włączyli się do tej akcji jako nieliczni w Europie i tym samym rok 1896 jest początkiem jednolitych obserwacji zachmurzenia na krakowskiej stacji, zgodnych z zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej.

Niezwykła wartość wyników pomiarów i obserwacji meteorologicznych w Krakowie jest doceniana przez świat nauki w skali krajowej i międzynarodowej. Świadczy o tym imponująca liczba publikacji opartych na materiałach z krakowskiej stacji – od końca XVIII w. aż do dziś. Dane ze stacji wykorzystywane są również w międzynarodowych programach badawczych. Baza danych tej stacji stanowi doskonały materiał do badań na temat zmian klimatycznych w Europie Środkowej pod wpływem ocieplenia klimatu.

Opracowała: Dorota Matuszko

Link do książki Klimat Krakowa w XX wieku >>>